له بنه‌ما‌كانی ده‌وڵه‌ت:
ئه‌لف- به‌جێهێنانی به‌ندایه‌تیی ڕاست و دڵسۆزانه بۆ خوا ئیسلام بازدان و گۆڕانكارییه‌كی قوڵ و ته‌واوی له جیهانی عه‌قیده‌و بیروباوه‌ڕدا هێنایه كایه‌وه، ئیتر هیچ بوارێك نه بۆ په‌رستنی بت و ئه‌ستێره‌و خه‌یاڵ و ئه‌ندێشه‌كان مانه‌وه، وه نه بۆ مامه‌ڵه‌و به‌كارهێنانی جادووگه‌ری و فاڵچێتی و نوشته‌كاری و هه‌ڵواسین و باو‌ه‌ڕ بوون به خورافات و ئه‌فسانه‌كان، به‌ڵكوو دانیشتوانی ده‌وڵه‌ت له بینش و به‌ندایه‌تی و سلوك و هه‌ڵس و كه‌وتیاندا ڕووه‌و په‌رستی خوای تاك و ته‌نها هه‌نگاویان نا، خوا تاك و ته‌نهاو بێ هاوتایه: وإلهكم إله واحد (البقرة: من الآية١٦٣) ئه‌و زاته: لا تدركه الأبصار وهو يدرك الأبصار (الأنعام: من الآية١٠٣) ناچوێت به هیچ كام له دروستكراوه‌كانی خۆی، خۆی وه‌سفی خۆی كردووه به سیفاته‌كانی بیستن و بینین و زانست و ژیان و جگه له‌وانیش كه له كیتاب و سوننه‌تدا هاتوون، به‌ڵام ئه‌م سیفاتانه هاوشێوه‌ی سیفاتی دروستكراوه‌كانی نین، به‌ڵكوو ئێمه به‌و شێوه باوه‌ڕمان پێیه‌تی كه له كیتاب و سوننه‌تدا هاتوون و چۆنیه‌تی و شێوازیان نازانین چۆنه ليس كمثله شيء وهو السميع البصير (الشورى: من الآية١١) .
ئیسلام كوده‌تایه‌كی ڕیشه‌یی له ژیانی تاك و كۆمه‌ڵدا به‌رپا كرد، به جۆرێك كه هه‌ڵس و كه‌وت و خو و نه‌ریتی خه‌ڵكی به ته‌واوی گۆڕی كه چه‌نده‌ها ساڵ و نه‌وه له دوای نه‌وه له‌سه‌ری گۆش كرابوون، پێوه‌رو فه‌رمانیان و تێڕوانیانی بۆ بوونه‌وه‌رو ژیان گۆڕی، هه‌روه‌ك بنه‌ماو بنكه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیشی به شێوه‌یه‌كی ڕۆشن گۆڕی، جا له ئه‌نجامی ئه‌مه‌دا وێنه‌و دیارده‌كان گۆڕانكاریان به‌سه‌ردا هات، دیارده جاهیلییه‌كان نه‌مان و كۆمه‌ڵێك دیارده‌و مه‌عالمی نۆێ ده‌ركه‌وتن، گۆڕانكاری و هه‌نگاوه‌كه ئێجگار گه‌وره بوو له نێوان سه‌رده‌می نه‌فامی و ئیسلامیدا، دوای وه‌رگرتنی ئیسلام مرۆڤه‌كان هه‌روا بێ مه‌به‌ست و به‌ره‌ڵا نه‌كرابوون له هه‌ڵس و كه‌وت و مامه‌ڵه‌و ژیانیاندا، به‌ڵكوو یاسایه‌كی ته‌واو و كۆمه‌ڵێك زه‌وابت و ڕاگری شه‌رعی هه‌موو ژیانیانی ڕاگیر كردبوو، له گه‌وره‌ترین وێستگه‌كانی ژیان تا شتانی بچووك و بچووكتر هه‌مووی یاساو بنه‌مای دروستی بۆ دانرا، هه‌ر له ئه‌خلاق و نه‌ریت و خوو وه‌ك خه‌و و هه‌ڵسان، خواردن و خواردنه‌وه، هاوسه‌رگیری و جیابوونه‌وه، كڕین و فرۆشتن... هتد.
گومانی تێدا نییه كه باو و نه‌ریته‌كان خۆ زاڵ ده‌كه‌ن به‌سه‌ر مرۆڤداو زۆر گرانه مرۆڤ بتوانێت له كۆڵ خۆیان كاته‌وه‌و هه‌روا به ئاسانی ده‌ستبه‌رداریان ببێ و له جێیان كۆمه‌ڵێك ئاداب و خوی نۆی دانێت، به‌ڵام ئه‌و ئیمان و باوه‌ڕه پته‌و و قوڵه‌ی ئیسلام له ده‌روونیاندا جێی كردبۆوه وای لێ كردن بتوانن له هه‌رچی كه‌سایه‌تی و بۆچوون و بینشی نه‌فامی هه‌یه به ته‌واوی داڕنرێن و ببنه مرۆڤێكی نوێ و كۆمه‌ڵگایه‌كی نۆی كه هه‌رگیز مێژووی مرۆڤایه‌تی نموونه‌ی وه‌های به خۆیه‌وه نه‌دیوه، ڕاهاتن له‌سه‌ر به‌ندایه‌تیكردنی خوای تاك و ته‌نها، به نوێژو رۆژو و حه‌ج و زه‌كات و جیهاد، مه‌به‌ست به هه‌ر كارێكی خێر دواڕۆژوو په‌زمه‌ندی كاری چاكه، نزیكبوونه‌وه له په‌روه‌ردگار به زیكرو یادی ئه‌و، ئارامگرتن له‌سه‌ر ناڕه‌حه‌تی و كێشه‌و چه‌رمه‌سه‌ری، ڕووكردنه‌وه خوا، لێ پارانه‌وه داوالێكردنی، پڕبوونی دڵ به یه‌كخواناسی ته‌واو و دڵسۆزی و ترس و ئومێدو خۆشه‌ویستی...هتد.
هه‌روه‌ها ڕاهاتبوون له‌سه‌ر ئاماده‌بوونی نییه‌ت و مه‌به‌ست له هه‌موو چالاكییه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری و سیاسییاندا، چونكه ده‌یانزانی كه چه‌مكی به‌ندایه‌تی له ئیسلامدا زۆر فراوانه‌وه گشت بواره‌كانی ژیان ده‌گرێته‌وه، جا له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامبوون و ڕاهاتنیان له‌سه‌ر گوێڕایه‌ڵی و به‌ندایه‌تی، موسڵمانه‌كان ڕزگاریان بوو له هه‌رچی خو و ره‌وشتی نه‌فامی پێش ئیسلام هه‌یه، وه‌ك مه‌ی خواردنه‌وه‌و هاوسه‌رگیریی حه‌رام و سوو و ڕه‌وشت و ئاكاری ناپه‌سه‌ندی وه‌ك درۆ و خیانه‌ت و له پاشمله‌باسكردن و غه‌شكردن و حه‌سوودی و ئێره‌یی بردن و خۆ به گه‌وره‌زانین و سته‌م و چه‌وساندنه‌وه‌و... هتد. ئیتر به‌م شێوه‌یه ئه‌و ده‌وڵه‌ته ئیسلامییه‌ی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) له مه‌دینه‌دا دروستی كرد كۆمه‌ڵگایه‌كی خواویست و ره‌ببانی لێ پێك هات كه تاكه‌كانی هه‌وڵ و كۆششیان ئاوادانكردنه‌وه‌ی زه‌وی به خواناسی و دادپه‌روه‌ری و مافدان و برایه‌تی و خۆشه‌ویستی و هه‌موو ماناو چه‌مكه ئیجابی و به‌به‌رهه‌مه‌كانی ژیان بوو.
ب- برایه‌تی و یه‌كڕیزی ئه‌و بنه‌ماو بناغه‌یه‌ی كه په‌یوه‌ندی له سه‌ر دروست ببوو له كۆمه‌ڵگه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسلامیدا، ئه‌و برایه‌تییه ئیمانییه بوو كه ئه‌م ئایه‌ته دابینی كردووه‌و ده‌فه‌رموێت: إنما المؤمنون إخوة (الحجرات: من الآية١٠) ,
برایه‌تی ڕاستگۆیانه‌و دڵسۆزانه نابێت و ناكرێت ته‌نها له نێو ئیمانداراندا نه‌بێت، ئه‌وانه یه‌كڕیزو یه‌ك پۆل ده‌وه‌ستن بۆ جیهادكردن له پێناوی خواداو بۆ دروستكردن و پێكه‌وه‌نانی هێزی ده‌وڵه‌تی سه‌ربازی و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی، له به‌ر ئه‌وه ڕیزه‌كانیان ڕێك و پته‌و ده‌كه‌ن، یارمه‌تی و ده‌ستگیرۆیی یه‌كتر ده‌كه‌ن، خۆشه‌ویستی و پێكه‌وه‌ژیان و هاوده‌می له نێو كۆمه‌ڵگاكه‌یاندا بڵاو ده‌كه‌نه‌وه، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: إن الله يحب الذين يقاتلون في سبيله صفا كأنهم بنيان مرصوص (الصف:٤)
ج- گوێڕایه‌ڵی له چاكه‌دا له خۆشی و ناخۆشیدا چینی هاوه‌ڵه‌كان خوا لێیان ڕازی بێت به گوێڕایه‌ڵی ته‌واو بۆ فه‌رمانه‌كانی خواو پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) جیا كرابونه‌وه، ئه‌وانه قورئانیان وا ده‌خوێنده‌وه وه‌ك ئه‌وه‌ی بۆ هه‌ر یه‌كه‌یان به تایبه‌ت تازه دابه‌زیبێت –پیاو یان ژن-، وته‌ی تێگه‌یشتن و ئاخافتنی نێوانیان زمانی ڕه‌وانی قورئانی بوو، ئه‌مه‌ش كه یاریده‌ده‌ریان بوو تاكو به ئاسانی و بێ ئه‌رك له فه‌رمووده‌و مه‌به‌ستی خوای گه‌وره تێ بگه‌ن، هه‌روه‌ك كاریگه‌رییه‌كی به‌هێزی له ده‌روونیاندا دروست كردبوو، به جۆرێك زۆر به خێرایی به پیر فه‌رمانه‌كانیه‌وه ده‌هاتن و هه‌رچی زووه ئه‌وه‌ی فه‌رمانی پێ داوه ده‌یانكردو ئه‌وه‌ش نه‌هی لێ كردووه لێی دوور ده‌كه‌وتنه‌وه با پشتاو پشتیش بۆیان مابێته‌وه و ڕه‌گی له نێویاندا داكوتابێت، له‌وانه كاتێك فه‌رمووده‌ی خوای گه‌وره يا أيها الذين آمنوا إنما الخمر والميسر والأنصاب والأزلام رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه لعلكم تفلحون هاته خواره‌وه. پشتیوانه‌كان هه‌رچی شتێكیان هه‌بوو مه‌ی تێدا بێت هه‌موویان هێنایه ده‌ره‌وه و له كۆلانه‌كانی مه‌دینه‌دا هه‌موویان ڕشت و وتیان: وازمان هێنان په‌روه‌ردگارمان، وازمان هێنا په‌روه‌ردگارمان.
ئه‌م كاره‌ی ئیسلام كردی و به ته‌واوی له ناویاندا ڕیشه‌كێشی كرد، كارێكی هه‌روا ئاسان نه‌بوو، مه‌یخواردنه‌وه ڕیشه‌ی له ناویاندا داكوتابوو وه ببوه به‌شێكی زۆر سه‌ره‌كی له ژیانیان، به جۆرێك هێزی ئیمان نه‌بووایه هیچ هێزێكی تر نه‌یده‌توانی وازیان پێ لێ بێنێت، به‌ڵام كاتێك ئیمان له دڵه‌كاندا جێی خۆی كرده‌وه، كاتێك دڵه‌كان گوێڕایه‌ڵ بوون، ئه‌وكات ئه‌ندامه‌كانیش ملكه‌چ و فه‌رمانبه‌ردارن. وه له‌وانه‌ش ڕۆژێك چه‌ند كه‌سانێك هاتنه خزمه‌تی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) هیچی وایان له‌به‌ردا نه‌بوو ته‌نها جلوبه‌رگێی خوری نه‌بێت و پێخاوس بوون، پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) زۆر به‌زه‌یی پێیاندا هاته‌وه‌و ڕووی گۆڕاو خه‌ڵكی كۆ كرده‌وه‌و هه‌ڵینان له‌سه‌ر چاكه‌و سه‌ده‌قه‌و ئه‌م ئایه‌ته‌ی به‌سه‌ردا خوێندنه‌وه: اتقوا الله ولتنظر نفس ما قدمت لغد (الحشر: من الآية١٨) ئیتر خه‌ڵكی هاتن و هه‌ریه‌ك شتی هێنا تا دوو باوه‌ش خواردن و جلوبه‌رگیان كۆ كرده‌وه‌و پێیان دان، پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) كه بینی وا هاوه‌ڵه‌كان ده‌سپێشخه‌رییان كردو یارمه‌تی براكانیان داو ڕووی گه‌شایه‌وه‌و سووپای په‌روه‌ردگاری كرد.
هه‌روه‌ها ژنه هاوه‌ڵه‌كانیش هه‌ر به‌و شێوه گوێڕایه‌ڵی فه‌رمانی خوا بوون و بێ سێ و دوو به‌جێیان دێنا، عائیشه خوا لێی ڕازی بێت ده‌فه‌رموێت: ""يرحم الله نساء المهاجرات الأول ، لما أنزل الله "{ وليضربن بخمرهن على جيوبهن ( النور ٣١) "شققن مروطهنّ فاختمرن به"" رواه البخاري .
ژیان نامه‌ی پێغه‌مبه‌رمان صلی الله علیه وسلم